Դեռ նախքան ֆրանսիական ջազի ռահվիրա Անդրե Էքիյանի հայտնվելը, ով նվագում էր անցյալ դարի 30-ականների այն ժամանակվա փարիզյան ջազ ասպարեզի աստղերի հետ, պարզվեց, որ ավելի վաղ Ֆրանսիայի նույն պայմանական բեմում իշխում էր հայազգի մեկ այլ երաժիշտ՝ հայտնի «Gregor et ses Grogoriens» նվագախմբի ղեկավար Գրեգոր Քելեքյանը։
Այս նվագախումբը Ֆրանսիայում մեծ համաբավ ուներ 20-ականների վերջին և 30-ականների սկզբին։ Այս նվագախմբում նվագել են այն ժամանակվա բոլոր լավագույն ջազ երաժիշտները և համաշխարհային ջազի ապագա աստղերը՝ Ստեֆան Գրապելին, Ռեյ Վենտուրան, Լեո Վաչանը, Անդրե Էքիյանը։ Քելեկյանը պատմության մեջ մտավ որպես տիպիկ ֆրանսիական ջազ նվագախմբի առաջին ղեկավար:
Թուրք լրագրող Հյուլիա Թունջաքի հետազոտության համաձայն՝ 20-րդ դարի սկզբին ջազը բավականին տարածված էր Թուրքիայում, և այն նվագում էին հրեական, ռուս և հայկական համայնքների ներկայացուցիչներ։ Առաջիններից ու ամենասիրվածներից էր Արտո և Տիգրան Խաչատրյան եղբայրների նվագախումբը, որը ստեղծված էր այդ տարիներին որոտացող «սվինգի արքա» Բենի Գուդմանի նվագախմբի նմանությամբ։
Գրեգոր (Կրիկոր) Քելեքյանը ծնվել է Ստամբուլում 1898 թվականի փետրվարի 28-ին։ 1915 թվականին փախչելով ջարդերից՝ ընտանիքի հետ տեղափոխվել է Եվրոպա։ Ապրուստ վաստակելու համար, լինելով ֆիզիկապես ուժեղ երիտասարդ, զբաղվում է պրոֆեսիոնալ բռնցքամարտով՝ դառնալով Փարիզի բազմաթիվ մրցաշարերի հաղթող։
Դուրս գալով ռինգից՝ նա զբաղվեց երաժշտությամբ ու պարով, թեև չուներ որևէ յուրահատուկ երաժշտական ունակություններ (թեթև ջութակ էր նվագում, մի քիչ երգում, վատ կարդում նոտաները), կարողացավ ներխուժել մեծ բեմ։ 1920-ականների սկզբին Քելեքյանն արդեն ճանաչված կատարող էր՝ որպես ջազ պարող Փարիզում հանդես գալով «Լուլու և Գրեգոր» զույգով։ Իսկ 1927 թվականին առիթի շնորհիվ նա մեկ երեկոյի ընթացքում հավաքեց իր նվագախումբը։
Նրա ելույթը ակումբում մեծ հաճույք է պատճառել փարիզյան խաղատներից մեկի տերերին։ Պարային համարից հետո նրան կանչեցին և առաջարկեցին իրենց մոտ ելույթ ունենալ կազինոյում գործող նվագախմբի նվագակցությամբ։ Նա համաձայնեց, բայց պայմանով, որ ելույթ կունենա միայն իր նվագախմբի հետ։ Անմիջապես գնալով ջազ-ակումբ՝ նա հավաքեց այնտեղ ելույթ ունեցող ջազմեններին և հաջորդ օրը նրանց հրավիրեց կազինո։ Առանց մեկ փորձի, նվագախումբը նվագեց այն, ինչ անհրաժեշտ էր Գրեգորին պարային և ակրոբատիկ համարի համար։ Ներկայացումը ընթացավ բուռն. Երաժիշտները մնացին Գրեգորի հետ, ուստի ծնվեց Gregor et ses Grogoriens-ը։ Իսկ հաջորդ տարի նվագախումբը մեկնեց մեծ հյուրախաղերի Ֆրանսիա, Թուրքիա, ապա Հարավային Ամերիկա։ 1931 թվականին, երբ գտնվում էր Արգենտինայում, Գրեգորը չորս երգ ձայնագրեց արգենտինացի հայտնի երգիչ Կառլոս Գարդելի հետ։
Քելեքյանը Փարիզում հայտնի էր որպես էքսցենտրիկ, մոդայիկ, կրում էր մոնոկլ, հաճախ զբոսնում էր քաղաքի կենտրոնում երկու մեծ աֆղանական շների հետ կամ իր շքեղ սպիտակ լիմուզինով քշում գլխավոր պողոտայով: Նրա նվագախմբում նվագում էին այդ շրջանի լավագույն ջազ երաժիշտները, որոնց նա շատ խնամքով ընտրում և հրավիրում էր այլ նվագախմբերից։ Ասում են՝ նա լավ էրաժիշտների վրա հոտառություն ուներ, առաջին անգամից հայտնաբերում էր նրանց։ Հենց նրա նվագախումբը կյանքի սկիզբ դրեց այդ տարիներին բազմաթիվ երիտասարդ երաժիշտների, որոնք հետագայում դարձան ֆրանսիացի հայտնի ջազմեններ։
«Այն ժամանակի ֆրանսիական լավագույն ջազ խմբի» համերգային դեբյուտը, ինչպես այն հետագայում անվանեցին մամուլում, տեղի ունեցավ կրկեսում 1927 թվականին։ Նվագախումբը նվագել է ամերիկյան ամենահայտնի նվագախմբի՝ Փոլ Ուայթմենի ոճով։ Իսկ ինքը՝ Քելեքյանը, համերգի ժամանակ կատարել է միանգամից մի քանի դեր՝ երգիչ, ջութակահար, պարող, միմոս՝ անընդհատ շարժման մեջ լինելով։ Նրա նվագախումբը նվագում էր տարբեր երաժշտություն՝ իսպանական, ամերիկյան, ռուսական, կուբայական և, իհարկե, ֆրանսիական: Ֆրանսիական աղբյուրները նշում են, որ խմբի երգացանկը բավականին բազմազան ու գունեղ էր, սակայն Քելեկյանն ամեն ինչ արեց, որպեսզի խուսափի ամերիկյան կամ, ինչպես այն ժամանակ ընդունված էր սահմանել, «նեգր» նվագախմբերի նմանակողի ճակատագրից և ուներ իսկական ֆրանսիական երաժշտական հիմք։
1933-ին տված հարցազրույցում Քելեքյանը հայտարարեց, որ ինքը և իր նվագախումբը «ազատվել են ամերիկացի երաժիշտների ազդեցությունից, որոնցով բոլորն այն ժամանակ հիանում էին, և հաջողվեց ֆրանսիացի երաժիշտներին ազատել կողմնակի հայացքներից»: Իսկ ֆրանսիացի երաժշտագետ Ժակ Էլյանն էլ ավելի հեռուն գնաց՝ հայտարարելով, որ «Քելեքյանի նվագախումբը բացահայտ պատերազմ հայտարարեց ամերիկյան երաժշտական արտադրությանը, որն արդեն ավելի ու ավելի էր նվաճում Ֆրանսիան»։ Միևնույն ժամանակ, ջազի առաջատար մասնագետների վկայությամբ, Գրեգորը Լուի Արմսթրոնգի մեծ ընկերն էր։
Քելեքյանը և իր նվագախումբը նկարահանվել են Ռոջեր Լիոնի «Օպերա ջազ» ֆիլմում, որը ներկայացնում էր ֆրանսիական վոդևիլի և կաբարեի ծաղկման շրջանը։ Այն աշխարհում առաջին սինխրոնիզացված ձայնային ֆիլմերից էր։ Ինքը՝ Գրեգորը, հանդես էր գալիս որպես կոնֆերանսիե՝ կոտրված ֆրանսերենով հայտարարելով. «Տիկնայք և պարոնայք, ներկայացնում եմ ձեզ Գրեգորին և նրա Գրիգորյաններին»: Այս ֆիլմից հետո Քելեքյան նվագախումբը հնչեց եւս մի քանի ֆիլմերում։ Նրա արժանիքների թվում է նաև Revue du jazz ամսագրի ստեղծումը, որը լուսաբանում էր Ֆրանսիայի ջազային կյանքի բոլոր իրադարձությունները։
Ֆրանսիացի լեգենդար ջազ երաժիշտ Ստեֆան Գրապելին իր կարիերան սկսել է որպես ջութակահար, այնուհետև վերապատրաստվել որպես դաշնակահար։ «Կյանքը ջազում» ինքնակենսագրական գրքում նա հիշում է, որ իրեն հրավիրել են նշված ֆիլմին՝ որպես երկրորդ դաշնակահար, փոխարինող՝ ամեն դեպքում։ Ինչ-որ բան տեղի ունեցավ նկարահանման հրապարակում, և նա այդպես էլ չնարահանվեց: Բայց Քելեկյանը հիշեց տաղանդավոր երիտասարդին.
Որոշ ժամանակ անց նրանք հանդիպեցին ակումբում, և Գրեգորը նրան հարցրեց. «Դու ժամանակին ջութա՞կ էիր նվագում»: Եվ, ստանալով դրական պատասխան, ասաց. «Հենց այս պահին ջութակ չե՞ս նվագի»։ Գրափելին երաժիշտներից մեկից վերցրեց ջութակը և մի քանի գործ նվագեց։ Քելեքյանին դա դուր եկավ, նա արդեն որպես ջութակահար տարավ Գրափելիին իր նվագախումբ և ասաց՝ «Այլևս երբեք չթողնես ջութակը»։ Գրափելին հնազանդվեց և դարձավ աշխարհում ճանաչված երկու-երեք ջազային ջութակահարներից մեկը: «Նա ֆենոմենալ էր իր արվեստով»,- հիշում է Գրապելին։
Գրիգոր Քելեքյանը մահացել է Գերմանիայում 1971թ.։ Ցավոք, Gregor et ses Gregoriens նվագախմբի շատ քիչ ձայնագրություններ են պահպանվել: Իհարկե, սա այն ջազը չէ, որ այսօր է հնչում։ Բայց բոլորն այդպես էին նվագում այդ տարիներին, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ում։ Եվ միանգամայն արժանի է, որ այս կոլեկտիվը համարվում է ֆրանսիական նվագախմբային ջազի հիմնադիրը։
Նկարը www.discogs.com կայքից